Herfst, zwammen en paddenstoelen

Herfst is loslaten, bomen laten hun blaadjes vallen en het wordt kouder en sneller donker. De natuur gaat in ruststand en je ruikt de weeïge geur van het herfstbos. Het gaat nu hard en de bladeren verkleuren in rap tempo in de mooiste kleuren om vervolgens op de grond te vallen waar zij met wind en regen alle kanten op worden geblazen. De mooiste jaargetijden zijn voor mij de lente van opbouw met al die verschillende groene kleuren én de herfst van het naar rust gaan met geel-oranje-rood-bruine kleuren. De winter met zijn koude, korte en donkere dagen mogen ze van mij overslaan en ik kruip het liefst net zoals een egel diep in mijn nest voor een lange winterslaap. Maar ja, zonder winter geen voorjaar, zomer en herfst, dus ik zal het er mee moeten doen.  

Terwijl ik dit verhaal schrijf slaat de regen tegen het raam en herinnert mij aan de mooie droge en zonnige dagen van de afgelopen weken. Heerlijk die warme dagen al wandelend met onze honden Siena & Giulia, mijn Saskia en vriend Emile door de bossen van Zeist. Als je honden hebt móet je naar buiten en met onze jachthonden doe ik dat minimaal vijf keer per dag. Dus weer of geen weer, daar ga ik weer. Laarzen en regenjas aan, hoed op en als het heel erg nat is hebben de honden ook een regenjas aan, want vijf tot zeven keer op een dag twee natte stinkende honden in huis hoef ik niet. Ja, het regent en de paddenstoelen schieten als paddenstoelen uit de grond. 

Een paddenstoel komt snel uit vochtige bosgrond tevoorschijn en de uitdrukking wordt gebruikt als zaken snel en veelvuldig aan het daglicht treden.

ANWB boletus

Al wandelend naar het bos met Siena & Giulia kom ik de eerste paddenstoel tegen. Het is geen echte, maar een betonnen bijna honderdjarige en 80 kilo zwaarwegende ANWB boletus uit 1927 met metalen hoed, die de richting naar Zeist, Austerlitz en Soesterberg aangeeft. Het bestuur van de ANWB koos in 1919 voor de paddenstoelenvorm omdat deze het beste paste in de natuurgebieden waar recreatieve fietspaden doorheen liepen. Maar net zoals alles dat vergankelijk is sterft ook deze soort uit met zijn oorspronkelijk gewicht van 145 kg beton. De 5.000 paddenstoelen van nu zijn sinds 2003 van rood polyester en worden sinds 2010 door Rijkswaterstaat beheert. Er heerst nogal wat verwarring over de naam paddenstoel. Je kent vast nog wel dat liedje uit je jeugd “Op een grote paddenstoel Rood met witte stippen. Zat kabouter Spillebeen Heen en weer te wippen, Krak, zei toen de paddenstoel Met een diepe zucht, Allebei de beentjes Hoepla in de lucht”. 

Hoor ik je nu denken, maar dat is toch een Vliegenzwam? Dat klopt, en dat is heel verwarrend, maar ik leg het je hieronder uit. 

Herkomst van de naam paddenstoel 

De naam “paddenstoel” zelf herinnert aan de dertiende en veertiende eeuw, toen paddenstoelen en andere ‘giftige’ planten werden gerekend tot het rijk van de duivel en zijn handlangers - heksen, tovenaars en padden die op de paddenstoel zaten. 

Vrijwilligers van het Utrechts Landschap vertelden mij, dat zij een aantal keren met eigen ogen gezien hebben dat padden naar een paddenstoel liepen en daarop gingen zitten. Geen fabeltje dus en geen kabouter Spillebeen zoals in het liedje maar wel een pad.

Sombere honingzwam

Een paddenstoel is het vruchtlichaam van een ondergronds schimmelnetwerk 

Een schimmel bestaat uit een heel netwerk van dunne schimmeldraden ondergronds of in hout die hyfen heten. Samen vormen deze hyfen een soort web dat mycelium genoemd wordt. Het mycelium scheidt spijsverteringsenzymen uit waarmee het voedsel in de directe omgeving oplost, zodat dit opgenomen kan worden. De schimmel maakt een vruchtlichaam: de paddenstoel. Het doel van een paddenstoel is om sporen te produceren en te verspreiden. Onder de hoed van de paddenstoel bevindt zich het hymenium of kiemvlies. Op dit kiemvlies worden de sporen gevormd. Hoe dit eruit ziet verschilt per paddenstoel. Sommige paddenstoelen hebben lamellen onder de hoed, anderen hebben plaatjes, poriën of stekels. Alleen de vrucht steekt z’n koppie boven het maaiveld uit. De hoed van de paddenstoel zorgt voor bescherming van de sporen tegen weer en wind. Ook zit er bij jonge paddenstoelen nog een vlies over de sporen heen. Als de paddenstoel rijpt, scheurt dit vlies open en komen de sporen vrij. Wanneer zij loslaten, worden ze meegenomen door de wind, door water of door dieren. Zo zorgen ze voor nieuwe schimmels en uiteindelijk weer nieuwe paddenstoelen. Op de hoed van de paddenstoel liggen vlokken die de restanten zijn van het vlies van de zwam waaruit de paddenstoel gesprongen is. 

Gewone Zwavelkopjes 

Elfenbankjes 

En elfenbankjes dan? Die lijken helemaal niet op paddenstoelen. Nee, maar toch zijn het gewoon paddenstoelen, oftewel het vruchtlichaam van een zwam. Ze groeien bijvoorbeeld op dood hout en onder de oppervlakte van dat hout zit de zwam. 

Antibiotica 

Bodemschimmels zijn een natuurlijke bron voor het maken van medicijnen. De penseelschimmel kan bijvoorbeeld penicilline maken, wat een antibioticum is dat schadelijke bacteriën in het lichaam bestrijdt. 

Opruimers in de natuur 

Samen met bacteriën en bodemschimmels zijn paddenstoelen verantwoordelijk voor de biologische afbraak en zijn ze absoluut onmisbaar in onze natuur. Met hun schimmeldraden ruimen ze organisch materiaal op, zoals bladeren, hout en dode wormen. Paddenstoelen zijn een soort stofzuigers! Meer dan 90% van de afbraak van de organische reststoffen gebeurt door schimmels. Zonder hen zou een bos in zijn eigen afval omkomen. Maar het organisch materiaal zet bodemschimmels ook om in voedsel voor planten en andere bodemorganismen. Er zijn ook schimmels die samenwerken met bomen en daarom groeien sommige bomen alleen in de buurt van deze bodemschimmels. De schimmel transporteert mineralen en water vanuit de bodem naar de boomwortels, in ruil voor koolstof en energie. Daarbij hebben bodemschimmels ook een anti-erosie functie. Met hun kleverige draden houden ze gronddeeltjes samen en zo zorgen ze er voor dat bij heftige regenval, de bodem op zijn plek blijft en niet zomaar wegspoelt. 

Vliegenzwam

Zwammen en schimmels 

Zwammen en schimmels zijn ongeveer hetzelfde (synoniemen). Een zwam is een schimmel en een schimmel is een zwam. De wetenschappelijke naam van beide is Fungi. Het zijn organismen die uit cellen met een celkern, mitochondriën (energiefabriek van een cel), celwand en een cytoskelet (cel) bestaan. 

De uitdrukking “loop niet zo te zwammen” betreft kletsen of praten en is ontleend aan de zwam als een sponsachtige, voze plant zonder gehalte die zeer spoedig opkomt en groot wordt om daarna weer in te zakken. Volledig identiek dus aan zeurderige gesprekken, aan loze praatjes oftewel gezwam in de ruimte.

De 3 belangrijkste soorten zwammen 

• de plaatjeszwam (bijvoorbeeld de Vliegenzwam) bewaart zijn sporen op de lamellen in zijn hoed
• de buisjeszwam (bijvoorbeeld de Zwavelzwam) bewaart zijn sporen in hele kleine buisjes en laat ze daaruit vallen
• de buikzwam of stuifzwam (bijvoorbeeld de Gele aardappelbovist) heeft geen zichtbare steel of hoed en vormt sporen in de ‘buik’ van de paddenstoel. Als de sporen verspreid moeten worden barst de zwam open.

Een smerig weetje 

Sommige zwammen ruiken naar sperma en zeker als zwammen rotten scheiden ze een hele vies riekende lucht af.  

Hoe komt de Vliegenzwam aan zijn naam? 

De favoriete paddenstoel is de uiterst giftige Vliegenzwam (Amanita muscaira) met een hoed die wel 20 centimeter breed kan worden en is meestal helderrood, later verbleekt de hoed naar oranje/geel. Op de hoed liggen de kenmerkende “witte stippen”, dat zijn piramidevormige, giftige vlokken. Deze vlokken spoelen tijdens een regenbui makkelijk van de hoed af en daarom zie je soms ook Vliegenzwammen zonder witte stippen. 

Deze vlokken hadden vroeger een functie in de landbouw. Veehouders vermengden de giftige vlokken met melk of water en plaatsten dat mengsel in de stal, om zo van de vliegen af te komen. Op deze manier is de Vliegenzwam aan zijn naam gekomen. Net als alle andere zwammen houdt de Vliegenzwam van vocht. In droge herfstperiodes kom je daardoor weinig Vliegenzwammen tegen.

Zeldzame Kammetjesstekelzwam

Sherall, vrijwilligster van het Utrechts Landschap, heeft op landgoed Heidestein de zeldzame Kammetjesstekelzwam (Hericium coralloides) ontdekt. Afgelopen zaterdag 26 oktober, verzorgde zij, voor een groep van 15 personen waaraan ik deelnam, een zeer leerzame en interessante paddenstoelen excursie die ik je van harte aanbevelen kan. Op afstand lijken de Kammetjesstekelzwammen op ronde bollen, maar van dichtbij zie je dat ze uit hangende en in rijen geplaatste stekeltjes bestaan die lijken op wit koraal. De Kammetjesstekelzwam doet het geweldig op plekken waar veel “humusrijke grond” is en waar oude beukenbomen staan. 

Mysterie van de heksenkring 

Lopend over de zandweg Hoog Kanje richting Austerlitz zag ik deze enorme heksenkring van de Nevelzwam (Clitocybe nebularis). In vroeger dagen, toen het ontstaan van heksenkringen nog een mysterie was, werd hun voorkomen in de duivelse of mythische sfeer verklaard. Heksen, duivels of elfjes lieten ze groeien. Ze kwamen daar voor, waar heksen hun nachtelijke cirkeldans uitvoerden, daarbij regelmatig hun neus ophalend en de uitgespuugde snot als Heksenboter op de grond achterlatend. Of het was een schroeiplek van de vlammen of hete adem van een vuurspuwende draak. Wee degene, die bij volle maan in de kring stapte, of zijn koe binnen de cirkel liet grazen! 

Heksenkring Nevelzwam

Mede dankzij de aankoop, bescherming, restauratie en beheer van bossen en landgoederen door het Utrechts Landschap en al die vrijwilligers kunnen wij nu en in de toekomst van al dit moois blijven genieten.  

In de galerij van de website kun je zien wat een enorme variëteit aan zwammen en paddenstoelen ik in de bossen van Heidestein, De Breul en Molenbosch gefotografeerd heb en ik weet zeker dat dit lang niet alle soorten zijn die er in Nederland te vinden zijn.  

De ene nog mooier en grilliger dan de ander en allemaal heel bijzonder. Als ik zo door het bos loop kijk ik door al dit moois heel anders om mij heen. 

Die niet kijkt, die niet ziet. Die niet leest, die niet weet.  Wat is Zeist toch mooi en wat boffen wij hier te mogen wonen. 

Tot de volgende wandeling rondom Kasteel Kerckebosch, Arnie Della Rosa

Je kunt al mijn wandelverhalen lezen op https://www.als-bomen-en-stenen-konden-praten.commaar ook samen met de columns van andere Zeister columnisten op https://www.zeistermagazine.nl